Đề xuất xây đập dâng trên sông Đà để ‘hồi sinh’ sông Tô Lịch, Nhuệ, Đáy

Trước thực trạng ô nhiễm, suy thoái và cạn kiệt của các dòng sông tại Hà Nội, chuyên gia Nguyễn Trường Duy từ Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam đã đề xuất giải pháp xây dựng các đập dâng để tạo nguồn, khôi phục dòng chảy tự nhiên, mang lại sức sống mới cho các con sông.

Thực trạng và các giải pháp phi công trình

Theo ông Nguyễn Trường Duy, nguyên nhân chính gây ô nhiễm các dòng sông là do nước thải chưa qua xử lý, rác thải, vật liệu xây dựng lấn chiếm lòng sông và tình trạng vi phạm công trình thủy lợi. Để giải quyết vấn đề này, ông đề xuất hai nhóm giải pháp chính: phi công trình và công trình.

Đối với giải pháp phi công trình, cần thực hiện ngay các biện pháp sau:
– Thu gom và xử lý nước thải: Toàn bộ nước thải từ khu dân cư, khu công nghiệp, làng nghề phải được thu gom và xử lý đạt tiêu chuẩn trước khi xả ra môi trường.
– Cải tạo cảnh quan: Chỉnh trang hai bên bờ sông với thiết kế thân thiện môi trường, vườn hoa, cây cảnh, đường đi bộ và các dịch vụ giải trí.
– Nạo vét lòng sông: Tăng dung tích trữ nước bằng cách nạo vét trầm tích đáy sông.
– Tăng cường quản lý: Giao quyền và trách nhiệm rõ ràng cho đơn vị quản lý để kiểm tra, xử lý kịp thời các vi phạm về xả thải. Có thể lắp đặt camera tại các vị trí nhạy cảm.
– Xã hội hóa: Thí điểm xã hội hóa công tác quản lý đối với các tuyến sông nội tỉnh để giảm gánh nặng ngân sách và tăng hiệu quả.

Giải pháp công trình: Từ tạm thời đến bền vững

Chuyên gia Nguyễn Trường Duy phân tích hai hướng tiếp cận cho giải pháp công trình.

Giải pháp tạm thời: Trạm bơm

Việc xây dựng các trạm bơm, đặc biệt là trạm bơm điện, chỉ được xem là giải pháp tạm thời. Phương án này phù hợp cho việc tưới tiêu trong thời gian ngắn nhưng rất tốn kém nếu dùng để tạo dòng chảy liên tục cho sông, với chi phí vận hành và tiền điện chiếm hơn 90% vòng đời công trình. Ví dụ, trạm bơm dã chiến Xuân Quan (lưu lượng 16m3/s) chủ yếu phục vụ tưới cho 100.000ha đất canh tác của hệ thống Bắc Hưng Hải, trong khi lưu lượng thiết kế của sông này lên tới 75m3/s.

Giải pháp bền vững: Xây đập dâng

Quan điểm cốt lõi là “sông phải có nguồn, có dòng chảy tự nhiên ‘thuận thiên’ mới bền vững”. Nguyên nhân sâu xa khiến các sông nội địa như Tích, Đáy, Nhuệ, Ngũ Huyện Khê cạn kiệt là do đáy sông Đà và sông Hồng bị hạ thấp từ năm 2004, làm mực nước giảm theo và không thể tự chảy vào các sông nhánh.

Do đó, giải pháp hiệu quả và bền vững nhất là xây dựng các đập dâng để trả lại cao trình mực nước cũ trên các sông chính. Vị trí đập phải được lựa chọn để phát huy đa mục tiêu và đảm bảo an toàn chống lũ.

Đề xuất cụ thể: Xây dựng các đập dâng chiến lược

Chuyên gia Nguyễn Trường Duy đã đưa ra các đề xuất cụ thể cho từng khu vực:

1. Đập dâng Thuần Mỹ trên sông Đà

Để cấp nguồn cho sông Nhuệ, sông Đáy và các sông nội đô vùng hữu ngạn sông Hồng, đề xuất xây dựng đập dâng Thuần Mỹ trên sông Đà, kết hợp thủy điện.

• Cơ sở pháp lý: Dự án này đã có trong Quy hoạch điện VIII (Thủy điện Thuần Mỹ, công suất 250 MW, vận hành giai đoạn 2031-2035) và Quy hoạch Thủy lợi lưu vực sông Hồng-Thái Bình.
• Hiệu quả: Đập sẽ dâng mực nước sông Đà lên +14,0m, tạo độ chênh lớn so với mực nước thiết kế của sông Đáy (+5,4m), sông Nhuệ (+3,7m) và sông Tô Lịch (+3,5m), cho phép nước tự chảy hoàn toàn qua quãng đường 70km. Điều này sẽ tạo ra một hồ chứa nước sạch dồi dào, cấp nguồn bền vững để hồi sinh các con sông.
• Kiến nghị: Hà Nội cần trình Thủ tướng cho phép triển khai sớm dự án ngay trong năm 2026.

2. Đập dâng trên sông Đuống và sông Hồng

• Sông Ngũ Huyện Khê: Xây đập dâng trên sông Đuống (hạ lưu cống Long Tửu) để lấy đủ lưu lượng 28m3/s, tạo dòng chảy môi trường.
• Sông Bắc Hưng Hải: Xây đập dâng hoặc tôn đáy sông bằng thiết bị di động tại hạ lưu cống Tắc Giang – Phủ Lý. Chỉ cần dâng mực nước lên +1,0m tại đây, mực nước tại Hà Nội sẽ trên +2,0m, đủ để lấy lưu lượng thiết kế 75m3/s.

Lợi ích đa ngành và những lưu ý quan trọng

Việc xây dựng các đập dâng không chỉ hồi sinh các dòng sông mà còn mang lại nhiều lợi ích khác như chủ động nguồn nước tưới tiêu cho Hà Nội, Hưng Yên, Ninh Bình; cải thiện giao thông thủy; và tạo điều kiện thuận lợi để phát triển sông Hồng thành trục cảnh quan trung tâm của Thủ đô.

Tuy nhiên, ông Duy cũng lưu ý rằng nguồn nước sông Hồng phụ thuộc vào các hồ chứa của Trung Quốc. Do đó, các đập dâng phải có phương án dự phòng cho các tình huống sự cố và lũ vượt lịch sử. Vị trí đề xuất xây đập cũng thuận lợi cho việc phân lũ về sông Đáy qua cống Tắc Giang.